تا حالا برايتان اتفاق افتاده كه پدرخوانده‌هاي وبلاگ‌نويسي فارسي به شما لينك بدهند و يك دفعه شمارشگرتان صعود كند؟ از حسين درخشان و احسان عزيز تشكر مي‌كنم.

طبقه‌بندي وبلاگها(2)

ب)زمان: از لحاظ اينكه يك وبلاگ به گذشت زمان چه واكنشي نشان مي‌دهد مي‌توان آن را در گروه وبلاگهاي ايستا(static) يا در گروه وبلاگهاي پويا(dynamic) قرار داد. البته اين طبقه‌بندي مرزهاي سخت و قاطعي ندارد و مثل همه‌ي طبقه‌بنديهاي مشابه بايد با ديد منطق فازي (fuzzy logic) به آن نگاه كرد، يعني مثلا بين دو رنگ سياه و سفيد كه مرجع طبقه‌بندي هستند بايد به طيف گسترده‌ي خاكستريها توجه كرد.

يك وبلاگ ايستاي نمونه، وبلاگي است كه به تاريخ نوشتنش چندان مربوط نمي‌شود. نويسنده معمولا از مطالب روزمره نمي‌نويسد(يعني به دفترچه‌ي خاطرات اعتقادي ندارد) و بيشتر انديشه‌ها، نكته‌ها، شعرها يا داستانهايش را در قالب وبلاگ مي‌گنجاند؛ براي مثال دلتنگيهاي نقاش خيابان چهل و هشتم، کاپیتان هادوك و شبح از اين گونه‌اند.

وبلاگ پويا وبلاگي است كه بنا به دفترچه خاطرات بودن(از ديد يك وبلاگ من‌محور) يا بنا به يادداشت روز بودن(از ديد يك وبلاگ ژورناليستي) كاملا به تاريخ نوشته‌شدنش مربوط مي‌شود.

واقعي بودن اين طبقه‌بندي وقتي روشن‌تر مي‌شود كه علي عسگري نويسنده‌ي دلتنگيها موقعي كه مي‌خواهد از وقايع روزانه بنويسد خود را نيازمند توضيح مي‌بيند «همه از روزمرگيهايشان مي‌نويسند …» يا خورشيد خانوم كه از وضعيت پويا به وضعيت ايستا متمايل مي‌شود با اعتراض خواننده‌هايش روبرو مي‌شود كه بنظرشان او «عوض شده‌است» در حالي كه شايد فقط وبلاگش عوض شده‌باشد.

به عنوان نمونه‌ي ايده‌آل وبلاگهاي ايستا، وبلاگ كلمات را مي‌توان نام برد. نويسنده چنان به زمان بي‌اعتقاد است كه زير نوشته‌هايي كه شايد تاريخ آن براي مخاطب اهميت پيدا كند هم مي‌نويسد«روز گوز از ماه گوز از سال گوز»(متاسفانه آرشیو ندارد) حتي روزمرگيهايش هم تنها از زبان پلنگ خانم(كه گربه‌اش است) روايت مي‌شود و پيوستگي زماني ندارد. اما از داستان ماريانه به بعد گويا سردوزآمي مي‌خواهد روزمرگي را كم كم وارد وبلاگش كند(چون نمي‌توان هر روز يك داستان خوب نوشت. كار ادبي كار طاقت‌فرسايي است) به اين ترتيب ما كم كم با شخصيتها و كارهاي نويسنده كه در زندگي معمول او نقش بازي مي‌كنند آشنا مي‌شويم: بنظر مي‌رسد اين نكته بسيار مهمي در پويا شدن وبلاگ است. يك وبلاگ پويا(كه در ضمن «من محور» باشد) اغلب از شخصيتهاي اطراف نويسنده يك موقعيت داستاني مي‌سازد. به اين ترتيب مخاطب هر روز اين «سريال» داستاني و شخصيتهايش را دنبال مي‌كند. مثال عالي از اين وضعيت دخترك شيطان است.

اما قاعده‌ي اخير كلي نيست. شخصيت‌پردازي در يك وبلاگ من‌محور ممكن است افراد واقعي و مشهوري را دربربگيرد(مثل شاملو و آيدا) يا افراد گمنامي چون راننده تاكسيها؛ اما تا زماني كه اين شخصيت‌پردازي به يك پيوستگي زماني و سريالي نرسد و تنها براي ابراز نظرات شخصي باشد نمي‌توان وبلاگ را در گروه وبلاگهاي پويا قرار داد. بعلاوه وبلاگهاي پويا هم منحصر به وبلاگهاي شخصيت‌پرداز نمي‌شوند و اغلب وبلاگهاي ژورناليستي هم در اين گروه قرار مي‌گيرند.

اغلب وبلاگها به طيف ميان اين دو تعلق دارند. مثلا ما در صد ملك دل هم نظرات فروغ را دنبال مي‌كنيم و هم داستان او و آقاي دكتر علاقه‌مند به او را به عنوان داستان ضمني مي‌خوانيم. باكره هم نمونه‌ي خوبي براي وبلاگي است كه مابين قسمتهاي سريال داستاني زندگي، پيامها و نظرهاي خودش را مي‌نويسد.

طبقه‌بندي وبلاگها

الف) مخاطب: ممكن است آدم از خودش بنويسد ولي تابحال وبلاگي نديده‌ام كه نويسنده براي خودش بنويسد. البته بايد در نظر داشت كه وبلاگي كه كسي تنها براي خودش بنويسد مثل مقولات ماوراءالطبيعي است كه نمي‌توان نبودنش را اثبات كرد، چون خصلتش اين است كه ما آن را نمي‌بينيم، و اين معادل آن نيست كه وجود نداشته‌باشد.

1) وبلاگ ممكن است واگويه‌هاي دروني آدم باشد(درونگرا). ممكن است گزارشي باشد كه از خودمان مي‌دهيم(برونگرا). و يا ممكن است تركيبي از اين دو باشد. در هر صورت وبلاگهاي اين‌گونه مخاطب محور نيستند؛ نه به اين مفهوم كه مخاطب كمي دارند يا نويسنده براي خودش مي‌نويسد، بلكه مخاطب آنها كسي است كه به هر دليل شخصيت فرد نويسنده برايش جالب باشد. اين وبلاگها «من محور» هستند. چند وقت پيش خورشيد‌ خانوم، در پاسخ به اعتراض مخاطباني كه به تغيير سبك او ايراد مي‌گرفتند، به كسي مربوط نيست من عوض شده‌ام، اگر دوست نداريد اينجا نياييد «اينجا وبلاگ من است». اين جور وبلاگها نظرخواهي ندارند. حتي به ايميلي كه مي‌زنيد پاسخ داده نمي‌شود يا اثري بر نوشته‌هاي وبلاگ نمي‌گذارد. اين امر ممكن است دلايل خاص خودش را داشته باشد. نداي منسجم چند وقت پيش نوشت مدتي ايميل‌هايم را نمي‌خواندم چون سيستم فحش‌خوريم دچار اسهال‌خوني شده بود! خورشيد خانوم هم قبلا دليل نظرخواهي نگذاشتن را توضيح داده‌است.(متاسفانه آرشيوش خراب است!)

2) نويسنده‌ي وبلاگ ممكن است يك مخاطب ايده‌آل براي خودش داشته باشد. اين مخاطب مي‌تواند واقعي يا ذهني باشد. اين جور وبلاگها ممكن است شما را مورد خطاب قرار دهند ولي حتي منظورشان را هم نفهميد! ممكن است با مجموعه‌اي از فرضيات ذهني روبرو شويد كه هرگز با آنها موافق نيستيد ولي نويسنده جوري بر پايه‌ي اين فرضيات متنش را نوشته گويي براي شما بديهي هستند. ممكن است اين وبلاگها نظرخواهي داشته‌باشند ولي اگر در قالب مخاطب ايده‌آل آنها نگنجيد با نظرات شما يا برخورد سردي مي‌شود، يا برخورد خيلي گرم(از نوع خشن!) اين گروه از وبلاگها رايجترين نوع هستند. از وبلاگهاي سياسي و مذهبي(=ضدمذهبي) گرفته تا وبلاگهايي كه صرفا براي يك معشوق نوشته مي‌شوند(اگر باكره مي‌توانست وبلاگش را به معشوقش معرفي كند چنين وبلاگي مي‌شد. حال يك عاشق بغض كرده را تصور كنيد كه در لحظه‌ي خداحافظي مي‌خواهد بگويد «باكره دات بلاگسپات دات كام»!) گروهي از وبلاگها هم تخصصي هستند و هر مخاطبي نمي‌تواند از آنها استفاده كند.

3) وبلاگهاي مخاطب‌محور. اين وبلاگها اصلا نوشته‌مي‌شوند كه مخاطب داشته‌باشند. شبيه‌ترين وبلاگها به متون ژورناليستي. تنوع اين وبلاگها هم خيلي زياد است. ظاهرا چون ژورنال سكس در ايران مجاز نيست بيشترين مخاطبها را در بين وبلاگهاي ژورناليستي اين وبلاگها دارند. نوع خبري، داستاني، نقد فيلم، مقاله سياسي و انواع مختلف ديگر هم ديده‌مي‌شوند. ژورناليسم كلا با نظرخواهي همزمان خيلي جور نيست. نويسنده‌ي حرفه‌اي اغلب دوست دارد متكلم وحده باشد، چون متن ژورناليستي خوب متني است كه مقدار زيادي ادعاهاي اثبات‌نشده و نامتعارف داشته‌باشد كه بر سر مخاطب كوبيده‌مي‌شوند. اين وبلاگها نظرخواهي ندارند يا نظرخواهي‌شان مثل سنت نامه‌نوشتن به نويسنده و سؤال پرسيدن از اوست. اگر شما در چنين وبلاگي نظر بنويسيد و نويسنده وقت كافي داشته باشد حتما به شما جواب خواهد داد، چرا كه شما با نظرتان به نوعي به جنگ سلطه‌ي ژورناليستي او بر متن رفته‌ايد.

4) وبلاگهاي تعاملي(inter active) اين وبلاگها را تنها براي اين نمي‌خوانيد كه ببينيد نويسنده چه گفته، بلكه مي‌خواهيد در آنجا نظر بدهيد و نظرات بقيه را هم بخوانيد. اگر وبلاگ پربيننده‌اي داشته‌باشيد و كم‌كم از ژورناليسم به تعامل با مخاطب پيش رفته‌باشيد، مطمئن باشيد با نوشتن هر جمله‌ي چرندي نظرخواهي پرباري خواهيد داشت! «ما مهره نيستيم» بعد از نمايش فلش معروفش(مونا) به اين سو رفته‌است. وبلاگ Me, Myself & Ehsan به وبلاگ You, Friends & Ehsan تبديل شده‌است و عملا عده‌اي منتظرند نويسنده وبلاگش را بروز كند تا نظرشان را بنويسند؛ و ايشان‌ هم گفته‌است كه نوشته‌هاي نظرخواهي را بهتر از اصل نوشته‌ي خودش مي‌داند. اين نوع وبلاگ تنها نوعي است كه وجودش فقط با نظرخواهي ممكن مي‌شود، و بدون تكنولوژي آنلاين وجودش محال است.

درباره‌ي طبقه‌بندي وبلاگها بر اساس زمان و موضوع روزهاي بعد خواهم نوشت.

در اين روزها كه وبلاگ نمي‌نوشتم از روي شمارشگر وبلاگ تخمين زدم حدودا پنج تا هفت خواننده ثابت دارم كه هر روز به آن سر مي‌زنند. از اين دوستان بخاطر تاخير بيش از حدم عذر مي‌خواهم.

مي‌خواستم كمي بيشتر درباره‌ي زبان، گرامر و كلمات بنويسم و نقشي كه در انديشيدن ايفا مي‌كنند. قالبهايي كه زبان از پيش ايجاد و تحميل مي‌كند، و لغزندگيي كه كلمات دارند و بسادگي اشتباه ايجاد مي‌كنند. بعلاوه، «ستمهاي بزرگ هميشه از ستمي آغاز مي‌شوند كه به كلمات روا داشته مي‌شود.»

اما متاسفانه وبلاگ به قول احسان مثل مشق شب است. هر شب بايد بنويسي(كه مطالب اينگونه جوري نيستند كه هر شب بتوان نوشت) و بايد با مطالب دم دست پر شود.

البته نظر احسان خيلي جدي نيست. شايد يك وبلاگ نمونه به يك ستون روزانه نويسنده‌اي محبوب در روزنامه شباهت بيشتري داشته باشد. موضوع اينكه «وبلاگ چيست» نظرم را بيشتر به خودش جلب مي‌كند. عجالتا در اين باره مي‌نويسم.

اغلب خانمهاي ايراني وقتي كه در محيطي قرار مي‌گيرند كه از اجبار حكومتي و ذهنيتي حجاب در آن خبري نيست، به مشكل ثانويه‌اي برخورد مي‌كنند: بدنهاي آنها چنان بدشكل است كه پوشيدن لباسهايي آزادتر و بدن‌نماتر تنها آنها را مضحكه‌ي بقيه مي‌كند. شكل بدن و زيبايي آن دغدغه‌اي است كه در محيط پيشين هرگز نداشته‌اند. بعضي از آنها حتي دلشان هواي محيطي را مي‌كند كه در آن با آرايشي ساده مي‌شد ذهن خيال‌پرداز مردان را مدتها درگير كرد، و نياز به رژيمهاي لاغري طاقت‌فرسا و بدنسازي نبود.

وبلاگ را «خاطرات روزانه‌ي يك نفر در وب» ناميده‌اند، اما با دفترچه‌ي خاطرات روزانه تفاوت اساسي دارد: دفترچه‌ي خاطرات هر چه باشد «رسانه» نيست. وبلاگ‌نويس مي‌داند كه احتمالا مخاطبي هست كه نوشته‌اش را مي‌خواند. براي اكثر بلاگرها تعداد بيننده‌هاي وبلاگشان مهم است؛ يعني اگرچه ممكن است بيشتر از خودشان بنويسند، ولي تنها براي دل خودشان نمي‌نويسند. همين حالت دوگانه‌ي وبلاگ باعث مي‌شود كه وبلاگ يك جور از حجاب در آمدن باشد.

حسين درخشان زماني در معرفي وبلاگش گفته بود ممكن است لوس و خاله‌زنكي بنظر بيايد، و اولها اسم وبلاگش را خودبزرگ‌بيني گذاشته بوده، چيزي كه احتمال مي‌داده «ديگران» بارش كنند. عنواني كه او براي وبلاگش انتخاب كرده و اين دغدغه‌ها، نشان مي‌دهند كه قطعا از نقش رسانه‌اي وبلاگ آگاه بوده و در عين حال آن را روش خوبي براي رها شدن از نظارت جامعه و محيط مي‌ديده، نظارت و اجباري كه دائم مجبورت مي‌كند خودت را سانسور كني و همرنگ جماعت شوي(يا بعبارتي جماعت را رنگ كني). وبلاگ راهي است كه مي‌تواني با آن ذهنيتت را در افكار عمومي لخت و عريان نشان دهي. اما اينكه ذهن خودت را عريان مقابل چشم بقيه بگذاري، آن هم بطور روزمره، چيزي است كه در محيط هميشگي‌مان هرگز به آن عادت نداشته‌ايم. هميشه حجابي سنگين از جملات تكراري ما را مخفي كرده، مثل خانمهايي كه تنها يك چشم و نوك دماغشان را مي‌توان ديد. جملات تكراري كه اسم متناقض «تعارف» (يعني شناسايي دوطرفه) به آن داده‌اند. جملاتي كه باب ميل مخاطب ما هستند و تنها مي‌گوييم كه او را خوش بيايد. به پشتوانه‌ي همين عادت است كه وبلاگ هم براي آقاي درخشان تبديل به ستون لينكهاي اينترنتي مي‌شود كه در عصر‌آزادگان مي‌نوشت، و خيلي كم از پرده بيرون مي‌آيد، يعني آن نگراني اوليه‌ي تبدبل شدن متنش به نوشته‌هاي خاله‌زنكي، هدفش را كه رها و آزاد نوشتن بوده، خيلي كمرنگتر كرده است؛ و مي‌بينيم كه نتيجه‌ي كار سردبير جامعه با سردبير دروني‌اش خيلي تفاوت نمي‌كند.

داستان آقاي درخشان و لقبي كه به او داده‌اند(ابوالبلاگر) بطرز خنده‌داري مرا به ياد داستان آدم ابوالبشر مي‌اندازد: آدم ميوه‌ي ممنوع را خورد (درخشان وبلاگ نوشت) و ناگهان فهميد كه عريان است. مجبورش كردند از آسمان تنهايي و خودپسندي هبوط كند، و روي زمين نسل بدبختي را پديد آورد؛ نسلي كه گناه اوليه‌اش را چون باري سنگين برايشان به ارث گذاشته‌است.

فردا درباره‌ي طبقه‌بندي وبلاگها در سه محور مخاطب، زمان و موضوع خواهم نوشت.

درون خيمه، تحرك آرام عباها و عگالها و چفيه‌ها، عطر تند مشك و عنبر و بوي عرق تن و زمزمه‌هايي بي‌حال بود كه به تناوب بلند و كوتاه شنيده مي‌شدند و جريان نامحسوس گفتگويي با زباني اشاره‌وار، با اشاراتي چنان غني و مكفي كه حتي گفتنشان از مقام بلند ابهام نزولشان مي‌داد و چنين بود كه ترجيح داده‌مي‌شد نيم‌گفته در همان حس ابهام‌آلود رها شوند. حس ابهام‌آلود صميميت، جاه و جلال، تحسين، اندوه‌هاي تلخ عشيره‌اي، و رنگ مبهم شادي، و خستگي، كه هميشه پنهان بود و در كمين، تا دندانهايش را در نشاط و سرزندگي حسها و لحظه‌ها و بدنها فروكند تا شهوت كشتن وقت، و ميراندن لذت را فروبنشاند: تمام اينها در موج وزوزكنان زمزمه‌ها كه فرومي‌نشست و برمي‌خاست، و در بو و رنگ محيط، و سرانجام شايد بتوان گفت در «فضا»ي آنجا بود، فضايي نه چنان كه حجم داشته‌باشد، فضايي ذهني كه انباشتگي مرزهايش از قوانين و تعصبهاي ناشناخته آدمي را مي‌ترساند و حس خفگي ايجاد مي‌كرد، و در عين حال بر كساني كه در آن زيسته‌بودند بس فراخ بود.

در اين «فضا» مهمانم كرده‌بودند، نمي‌دانستم براي چه و به چه مهمان شده‌بودم. مي‌ديدند كه چون خفاشي كه به ميهماني عقاب رفته‌باشد كور و گيجم، و مدام به در و ديوار خانه‌ي ذهنيشان برخورد مي‌كنم. دست شيخ را نبوسيده بودم و شتر بي‌نظيرش در چشم كورم چندان زيبا نيامده بود كه قصيده‌اي در مدحش بسرايم. بر آستان خيمه نايستاده بودم تا اهلا و سهلا بگويند. نتوانسته‌بودم خودم با خنجر زنگ‌زده‌ي آهنين سر گوسفند را ببرم. دستان خونين پسر پانزده ساله‌ي شيخ كه با يك حركت حيوان را به رقص مرگ واداشته‌بود، سندي بود بر قوت مردانگي در عشيره و سستي آن در من، كه بزحمت و تنها به حرمت ميهمان بودنم از خنديدن به آن منصرف شده‌بودند.

نگفته‌بودند به چه چيزي مهمانم، در سكون محيطي كه به آن خو كرده بودند راحت نشسته بودند و شايد به انتظار من نيشخندي هم نمي‌زدند: بسادگي فراموش شده‌بودم.

وقتي آن ژنده‌پوش به داخل خيمه آمد، چنان مي‌نمود كه اتفاقي نيفتاده‌است. اما گويي ابهت و جلال نامعلومي با ميل و لذت و با تاني، لحظه به لحظه زمزمه‌ها را خورد و صداها را ليسيد، چنانكه اندكي بعد سكوت چنان بود كه گويي حتي نفس ممتد و بي‌زوال بيابان نيز ساكت شده‌بود. سكوتي كركننده كه چشمها را براي جبران شنوايي از دست‌رفته به تكاپويي ناخواسته وامي‌داشت. كاسه‌اي در دست داشت و خيره به جمع، دوره مي‌گرداند، ابتدا گمان كردم به گدايي، اما بعد ديدم رو به هر كس كه مي‌گرفت با ميل اضطراب‌آلودي كاسه را به دهان مي‌برد، جرعه‌اي چنان ناكافي -كه حتي به تركردن لبها نمي‌رسيد- از كاسه مي‌نوشيد، گويي به قصد مقدسي تنها بوسه‌اي بر كاسه زده؛ و آنگاه با هراسي كه سخت مي‌كوشيد پشت مردانگي‌‌اش پنهان دارد كاسه را كنار مي‌زد تا نوبت به نفر بعد برسد، كه با جلوه‌اي آييني بوسه‌ي مقدس را تكرار مي‌كرد: جزء به جزء، حتي هراس پنهان شده‌اش را هنگام رد كردن كاسه.

پس لابد آييني بود! ترس هميشگي‌ام در مواجهه با آيينها، ترس از اينكه نكند مرزهاي آنها را نادانسته درنوردم و در يك آن بي‌ادب، بي‌شرف، منفور، ملعون و حتي معدوم شوم، باعث شد كه در هواي داغ يخ كنم، و بعد مدتي بلرزم، و براي آرام كردن لرزش محسوس بدنم بازتر بنشينم و با تمام زورم به پشتي تكيه دهم. كاسه به من نزديكتر مي‌شد و چنان ترسيده‌بودم كه به عرق بين پاهايم شك مي‌كردم و ترس از آن كه به دم و دستگاه شيخ شاشيده ‌باشم به ترس و لرز قبلي‌ام افزوده مي‌شد. تنها دلگرميم آن بود كه در نشان دادن آن ترس آييني نيازمند تكنيكهاي بازيگري نخواهم بود.

و چه زهرماري در آن بود كه چنين از آن بيمناك، و همزمان نيازمند نوشيدنش بودند؟ كاسه چون پاسخي زهر‌آگين جلويم بود، كاسه‌اي با درخشش طلايي و مايع سرخ شفافي كه انعكاسش بر ديواره‌ي كاسه، طلا را جلوه‌ي مفرغ مي‌داد. با اكراه كاسه را به لب بردم تا بوسه‌ي مقدس را تكرار كنم؛ چنان بوي مست‌كننده‌اي به مشامم رسيد و چنان ناباورانه تمام ذهنم را در نوري بي‌انتها غرق كرد كه ته‌مانده‌اي از هوشياريم تنها توانست حدس بزند كه مخدري است سخت كارا. اما كاسه در دستم بود و تهي، و از ميان نور كور‌كننده‌اي كه ذهنم را اشباع كرده‌بود تنها حلقه‌ي نگاههاي ملامت و سرزنش را حس مي‌كردم. ترس از آيين‌شكني چنان كند شده‌بود كه اكنون كاسه‌ي احتمالا بسيار مقدس را از دستش گرفته‌بودم و مي‌ليسيدم، وضع احمقانه‌ي خود را بي‌هيچ ترديد درمي‌يافتم اما نمي‌توانستم از لذت بي‌انتهايي كه زبانم به محض تماس با آن مايع مرا از آن سرشار مي‌كرد دل بكنم و از ليسيدنش سرباز زنم.

كاسه را بزور از من گرفت و حس كردم كه دارم بال درمي‌آورم، و بايد با بالهايم بگريزم. برخاستم، زنبور طلايي كوچكي بودم در جمع نگاههايي ملامت‌آميز؛ عنكبوت نگاههايشان جلو مي‌آمد تا درونم را بمكد و پوسته‌ام را بر تارش به يادگار بگذارد. گريختم. همه‌ي بيابان اكنون چون من نفس مي‌زد و زنده بود؛ نفس بيابان بر فراز اقيانوس نوري كه در سرم متلاطم بود مي‌وزيد و آن را نوازش مي‌كرد و به آن موج و چين و شكن مي‌داد تا بر كرانه‌هاي مغزم بكوبند و بشويندش. نور اقيانوس را پر كرد و از سرم جاري شد. از چشمها و گوشهايم بيرون مي‌زد. آنها را بنوبت مي‌گرفتم. چشم راست و گوش چپ. چشم چپ و گوش راست. نور مي‌رفت به هر صورت. من تهي مي‌شدم، من خاموش مي‌شدم. چراغم به پت پت مي‌افتاد. چون روزِ در حال جان كندن خون بالا مي‌آوردم. مي‌مردم.

…

دارم مي‌افتم.

… مدتها فقط به‌ اين دليل خودكشي نمي‌كرد كه از تصور جسدش بعد از مرگ بيزار مي‌شد. تصور زبان كبود بيرون زده از بيخ حلق اگر خودش را آويزان مي‌كرد، يا تصور چهره‌ و عضلات منقبضي كه گويا وقت مردن شديدا شاش داشته، اگر برق به خودش وصل مي‌كرد. اگر خودش را مي‌انداخت و صورتش له مي‌شد يا روده‌هايش با بوي گه بيرون مي‌ريختند، اگر شكاف كوچكي روي يك رگ مناسب ايجاد مي‌كرد و در حوضچه‌اي از خون لخته‌شده، پر از مگس و كرم، مي‌يافتندش… نه، خودكشي ممكن نمي‌شد. جسد، لاشه، مردار… اصلا مي‌خواست خودش را بكشد كه از لاشه‌اش راحت شود. لاشه‌اي كه او را از بقيه متمايز مي‌كرد، نام او را و هويت او را حمل مي‌كرد، لاشه‌ي كثيفي كه تنها سهمش بود از بودن. ناگزيرش مي‌كرد دوستش بدارد و مواظبش باشد. تنش بر همه جا نقش «من هستم» مي‌زد، همانطور كه ماتحتش فنرهاي كاناپه‌ها را بعد چند سال نرم و فرسوده مي‌كرد، همانگونه كه …ش لباسهايش را مي‌آلود و زنها را به ترشح و اسپاسم وامي‌داشت. دنيا را به گند مي‌كشيد اين «تن»، اين «من». خودش را هم. بدتر از همه در خيالها نقشي مي‌زد، كه اگر آرامترين و تميزترين مرگ دنيا را مي‌مرد هم، از تاولهاي به چرك نشسته‌ي اين خيالها دلش آشوب مي‌شد. نمي‌توانست بميرد و نكبتِ كثيف‌ترين دشمنش را به عنوان سند نابودي باقي بگذارد.

اين يك اثر بود، آخرين نقش بود. مي‌دانست كه اين اثر آخر شاهكار نمي‌شود. همان بهتر كه به اسم هنرمند هميشگي تمام مي‌شد. اگر خودكشي براي او يك نقاشي بود، مردنش در كار هنرمند هميشگي يك فريم از سريال تلويزيوني چند هزار ساله‌اي بود. به چشم نمي‌آمد اما از امتدادش دنيا ساخته‌مي‌شد، فريم به فريم. دلش نمي‌خواست يك فريم را قاب كند و ميخكوب كند به ديوار ذهنها.

چند وقتي است كه من مرده‌ مي‌بينمش كه در خيابانها قدم مي‌زند. به من كه مي‌رسد سلام مي‌كند و دست مي‌دهد، بعد مثل يك كف‌بين به كف دست خودش خيره مي‌شود. شايد در فالش مي‌خواند كه دشمنش هميشه پيروز مي‌شود.

«در آغاز کلمه بود؛ و کلمه با خدا بود، و کلمه خدا بود.» (انجيل يوحنا فصل 1، آيه 1)

آيا انديشيدن بدون لغات ممکن است؟ شايد ممکن باشد، اما حتی چنين انديشه هايی ناگزيرند برای بيان در قالب کلمات ريخته شوند، يا در قالب هر دستگاه نمادين ديگری که «زبان» ناميده مي‌شود؛ مثل نمادهای رياضی يا زبانهای برنامه‌نويسی، يا اشکال گرافيکی.اما انديشيدن فارغ از هرگونه نماد، ديگر انديشيدن نيست، روياست، توهم است.

کلمه سايه‌ای است از واقعيت. نوری که از اشياء چنين سايه ای می سازد توانايی تجريد(Abstraction) آدمی است: ما می‌توانيم شباهتی را بين مجموعه‌ای از اشياء کاملا متمايز ببينيم، آن را بشناسيم و در قالب يک کلمه فشرده‌اش کنيم. شايد هيچ دو سنگی در طبيعت شبيه به هم نباشند، اما همه‌ي آنها را سنگ می ناميم، و اين همان تجريد است.

اما کار انديشيدن تنها با تجريد پيش نمی رود. انديشيدن در طبقه‌بندی اشياء خلاصه نمی‌شود: ما بايد درباره‌ی آنها احکامی صادر کنيم. در گفتار اين احکام از ساده ترين جملات، از «گزاره‌های اتمی» ساخته می‌شوند. اما از هر ترکيبی از لغات نمی‌توان گزاره‌های قابل قبول ساخت. همان گونه که گمان می‌کنيم واقعيات از قوانينی تبعيت می‌کنند، کلمات نيز(که حاصل تجريد ما از واقعيات هستند) قانون خاص خود را دارند؛ اين قانون را «منطق» می‌ناميم.

اما بر خلاف کلمات که از واقعيت اطراف ما ساخته می‌شوند، ريشه‌های منطق معلوم نيست. منطق امری کاملا ذهنی است و حتی برای شروع به کار به مواد «واقعی» نياز ندارد. بهترين مثال برای اين وضع علوم رياضی هستند که راسل نشان داده‌است بر پايه‌ی منطق خالص بنا می‌شوند. از طرف ديگر، کلمات در زبانهای مختلف بشری متفاوتند؛ اما يکی از بزرگترين کشفهای زبانشناسی مدرن آن است که همه‌ی زبانها از منطق واحدی تبعيت می کنند. گويا اين منطق ريشه در ساختار روانی و عصبی انسان داشته باشد که چنين در تمام ساخته‌های ذهنی او بروز می‌کند.

در عين حال نتايج «منطقی» هميشه با نتايج «واقعی» يکی فرض می‌شوند. سوال اينجاست که چرا اين منطق ذهنی بايد با قوانينِ واقعيات عينی منطبق باشد؟ در اين باره آينشتاين جمله‌ی معروفی دارد:«آنچه برايم شگفت‌انگيز است قانونمند بودن طبيعت نيست، بلکه آن است که اين قوانين چنين قابل درکند.» البته اعتماد بر درک ما از قوانين طبيعت چندان ريشه‌دار نيست. حيرتی که يکی از بزرگترين کاشفان قوانين طبيعت از قابل درک بودن آنها بيان می‌کند، قرنها به صورت ناباوری در مورد وجود چنين قوانينی در ناخود آگاه ذهن بشر وجود داشته است. بعضی از فلاسفه در چگونگی رابطه‌ی ذهن با واقعيت دچار ترديد بوده‌اند. توجيهات جالبی در اين باب شده‌است، مثلا از ديد لايبنيتز، عالم ذهنی و عالم واقعی دو عالم کاملا جدا، ولی به موازات هم هستند که هر اتفاقی در عالم واقع، ما به ازای ذهنی و ادراکی دارد. اما هماهنگ کردن اين دو هم لابد با خداست! هنوز هم وقتی نتيجه‌ی يک آزمايش با محاسبات تطابق دارد از قابل پيش‌بينی بودن طبيعت دچار شعف و حيرت می‌شويم .

کارل ساگان در اين مورد نظر جالبی دارد. او می‌گويد اگر ذهن ما با واقعيت تطابق نداشت ما جزء گونه هايی از حيات قرار می گرفتيم که «انتخاب طبيعی» آنها را منقرض کرده‌است. اگر قانون شتاب و نيرو که نيوتون کشف کرد در ناخودآگاه ما حک نشده‌بود نياکان ما هنگام پرش ميان شاخه‌های درختان سقوط می‌کردند و فرزندانی از خود به جای نمی‌گذاشتند، و هرگز تکامل به پديد آمدن انسان نمی‌انجاميد.

اگر نظر ساگان درست باشد، کارايی منطق ذهنی ما آزمون سخت بقا را از سر گذرانده‌است، اما البته، چنين آزمونی به ما تضمين نمی‌دهد که همچنان منطبق با واقعيت و پايدار بماند. اين منطق در چالش بزرگی برای بقا در نيمه‌ی دوم قرن اخير پيروز شد و از خودکشی هسته‌ای نجات يافت. بنظر می‌رسد چالشهای بزرگتری در راهند.
شايد بتوان تمام تلاشهای ذهنی بشر برای رسيدن به «حقيقت» را تلاش برای رسيدن به يک «ابر منطق» دانست، يا منطقی که برای بقا لااقل ضريب اطمينان بيشتری از منطق غريزی آدمی داشته‌باشد. شايد نظر عجيب ويتگنشتاين(که می گفت آدمی يا بايد حقيقت را بفهمد يا بايد بميرد) از اين ديدگاه قابل توجيه باشد.
اما آيا رسيدن به حقيقتی فراتر از ساختارهای منطق غريزی، که در قواعد زبان متبلور شده‌اند، آرزويی ممکن است؟ آيا می‌توان بدون گزاره ها انديشيد؟

جمعه، مرداد ۱۱، ۱۳۸۱

فضا - زمان

در ريسمان

در زنجير و بندهاي فراوان

فتاده

تقلاكنان و غلتان

بي‌چنان فروبستگي كه بي‌حاصلي را نشاني باشد

و ريسمان را و تقدير را انتهايي

دندانها بر هم و بر دام مي‌سايند

تن عذابي است و بي‌سروپايي آرزويي

اما

سوزش اسيدي تقلاست و

ماهيچه‌هايي سنگ شده و

بوي تيز و تلخ تن

اين جسمانيت پوچ.

و زمان طعم گس كاغذ است

كه جويدن ناگزيرش

با هر دهان

همان.

اشتراک در: پست‌ها (Atom)

بايگانی

• ◄  2014 (1)
  • ◄  مارس (1)

• ◄  2013 (6)
  • ◄  دسامبر (1)
  • ◄  ژوئن (3)
  • ◄  آوریل (1)
  • ◄  مارس (1)

• ◄  2012 (1)
  • ◄  اکتبر (1)

• ◄  2011 (7)
  • ◄  فوریهٔ (1)
  • ◄  ژانویهٔ (6)

• ◄  2010 (14)
  • ◄  نوامبر (2)
  • ◄  اکتبر (1)
  • ◄  ژوئیهٔ (1)
  • ◄  فوریهٔ (2)
  • ◄  ژانویهٔ (8)

• ◄  2009 (34)
  • ◄  دسامبر (1)
  • ◄  اوت (2)
  • ◄  ژوئیهٔ (5)
  • ◄  ژوئن (17)
  • ◄  مهٔ (7)
  • ◄  آوریل (2)

• ◄  2008 (16)
  • ◄  نوامبر (1)
  • ◄  اکتبر (2)
  • ◄  ژوئیهٔ (1)
  • ◄  مهٔ (1)
  • ◄  مارس (2)
  • ◄  فوریهٔ (5)
  • ◄  ژانویهٔ (4)

• ◄  2007 (28)
  • ◄  دسامبر (1)
  • ◄  اوت (1)
  • ◄  ژوئن (3)
  • ◄  مهٔ (5)
  • ◄  آوریل (3)
  • ◄  فوریهٔ (6)
  • ◄  ژانویهٔ (9)

• ◄  2006 (89)
  • ◄  دسامبر (3)
  • ◄  نوامبر (9)
  • ◄  اکتبر (8)
  • ◄  سپتامبر (7)
  • ◄  اوت (14)
  • ◄  ژوئیهٔ (16)
  • ◄  ژوئن (2)
  • ◄  مهٔ (6)
  • ◄  آوریل (5)
  • ◄  مارس (10)
  • ◄  فوریهٔ (5)
  • ◄  ژانویهٔ (4)

• ◄  2005 (62)
  • ◄  دسامبر (2)
  • ◄  نوامبر (14)
  • ◄  اکتبر (9)
  • ◄  سپتامبر (8)
  • ◄  اوت (1)
  • ◄  ژوئیهٔ (6)
  • ◄  ژوئن (9)
  • ◄  مهٔ (8)
  • ◄  آوریل (2)
  • ◄  مارس (2)
  • ◄  ژانویهٔ (1)

• ◄  2004 (3)
  • ◄  اکتبر (1)
  • ◄  سپتامبر (2)

• ▼  2002 (15)
  • ▼  اوت (7)
    • تا حالا برايتان اتفاق افتاده كه پدرخوانده‌هاي وبلا...
    • طبقه‌بندي وبلاگها الف) مخاطب: ممكن است آدم از خ...
    • در اين روزها كه وبلاگ نمي‌نوشتم از روي شمارشگر وبل...
    • درون خيمه، تحرك آرام عباها و عگالها و چفيه‌ها، عطر...
    • … مدتها فقط به‌ اين دليل خودكشي نمي‌كرد كه از تصور...
    • «در آغاز کلمه بود؛ و کلمه با خدا بود، و کلمه خدا ب...
    • فضا - زمان در ريسمان در زنجير و بندهاي فراوان فت...
  • ◄  ژوئیهٔ (8)